Ιστορική αναδρομή
Τα Γιάννενα, η πρωτεύουσα της Ηπείρου, είναι και η «πρωτεύουσα» του ρωμανιώτικου Εβραϊσμού, δηλαδή κέντρο του ελληνόφωνου εβραϊκού κόσμου, που οι ρίζες του χάνονται στα βάθη του χρόνο, φτάνοντας ως την αρχαιοελληνική περίοδο. Η Εβραϊκή Κοινότητα των Ιωαννίνων είναι σήμερα η μόνη ρωμανιώτικη κοινότητα στην Ελλάδα. Ρωμανιώτες ονομάστηκαν στη βυζαντινή εποχή οι Εβραίοι που εγκαταστάθηκαν στον ελλαδικό χώρο κατά την ελληνιστική εποχή. Οι Ρωμανιώτες διαφέρουν ιστορικά, γλωσσικά, αλλά και πολιτιστικά και μέχρι ενός σημείου και λειτουργικά από τους Σεφαρδίτες. Στα Γιάννενα ζούσαν στις αρχές του 20ου αιώνα 4.000 Εβραίοι, ενώ μέχρι τις παραμονές του Διωγμού η Εβραϊκή Κοινότητα της πόλης αριθμούσε 2.000 μέλη. Οι Εβραίοι των Ιωαννίνων, μάλιστα, αποτέλεσαν τον πρώτο πυρήνα της Εβραϊκής Κοινότητας της Αθήνας, της οποίας άλλωστε η παλιά Συναγωγή ονομάζεται «Γιαννιώτικη». Οι ιστορικοί Ιωσήφ Νεχαμά και Νίκος Βέης χρονολόγησαν την πρώτη εβραϊκή παρουσία στην Ήπειρο στα χρόνια του Μ. Αλεξάνδρου, ο οποίος σύμφωνα και με την παράδοση έφερε εκεί Εβραίους από την Παλαιστίνη. Κατά μια δεύτερη εκδοχή, μετά την καταστροφή του Β' Ναού της Ιερουσαλήμ, οι Ρωμαίοι συνέλαβαν αιχμαλώτους Εβραίους και τους μετέφεραν στη Ρώμη. Όταν το καράβι τους προσάραξε κοντά στην Πάργα, οι ναυαγοί Εβραίοι εγκαταστάθηκαν στην Ήπειρο. Το πιθανότερο, ιστορικά, είναι ότι η Εβραϊκή Κοινότητα Ιωαννίνων σχηματίστηκε μετά τον 8ο αιώνα, από μετοίκους από τη Νικόπολη της Ηπείρου. Άλλωστε την περίοδο εκείνη τα Γιάννενα άρχισαν να αποκτούν κάποια σπουδαιότητα ως αστικό κέντρο. Από τότε, οι Εβραίοι κατοικούν συνεχώς στην πόλη, διατηρώντας μια δική τους παράδοση, με ιδιαίτερα ήθη και έθιμα και λειτουργικό τυπικό. Χώρος εγκατάστασης των Εβραίων των Ιωαννίνων ήταν η περιοχή μέσα στο Κάστρο της πόλης, αλλά και η οδός Γιοσέφ Ελιγιά (άλλοτε Μαξ Νορντάου, οι Γιαννιώτες την έλεγαν Μεγάλη Ρούγα), που βρισκόταν η «καρδιά» της Εβραϊκής Κοινότητας, η οδός Κουντουριώτη καθώς και η συνοικία Λειβαδιώτη. Αρκετά παλιά εβραϊκά σπίτια διασώζονται σήμερα και είναι μνημεία αρχιτεκτονικής κληρονομιάς της πόλης, όπως ο δυο οικίες Λεβή, οι οικίες Μορδ. Ραφαήλ και Μωυσή, αλλά και πολλά γραφικά λαϊκά σπίτια.
Γερμανική κατοχή-Ολοκαύτωμα
Οι Εβραίοι των Ιωαννίνων πλήρωσαν βαρύ φόρο αίματος στο Ολοκαύτωμα. Στις 25 Μαρτίου 1944, οι ναζί συνέλαβαν 1.850 άτομα που τα μετέφεραν στο συγκρότημα Auschwitz-Birkenau, από όπου επέστρεψαν μόνο 163. Σήμερα η Κοινότητα αποτελείται από 53 άτομα. Τα Γιάννενα, σύμφωνα με τοπικό ρητό, ήταν πρώτα στα γράμματα. Έτσι και από την Εβραϊκή Κοινότητα της πόλης αναδείχτηκαν πνευματικές προσωπικότητες. Ανάμεσά τους ξεχώρισαν οι εκλεκτοί ραβίνοι και μελετητές της Βίβλου Σαμουήλ Δαυίδ και «Αχάμ» Νταβός, αλλά και ο μεγάλος ποιητής Γιοσέφ Ελιγιά. Φημισμένα ήταν και τα εβραϊκά σχολεία της πόλης, που λειτουργούσαν υπό την εποπτεία της Alliance. Τα Γιάννενα, επίσης κατά το παραπάνω ρητό, φημίζονταν ως πρώτα και στα «γρόσια», λόγω της οικονομικής τους ανάπτυξης και των πολλών εύπορων κατοίκων τους. Στους τελευταίους συγκαταλέγονταν και μέλη της Εβραϊκής Κοινότητας, όπως ο Δαβιτζών Λεβή και ο Αβραάμ Γκανής, που έδρασαν στην πόλη στις αρχές του 20ου αιώνα, ενώ πολλοί σύγχρονοι Ελληνοεβραίοι μεγαλοεπιχειρηματίες έχουν γιαννιώτικη καταγωγή.
Ρωμανιώτικη Συναγωγή στο Μανχάταν
Πολλοί Γιαννιώτες Εβραίοι μετανάστευσαν στην Αμερική, όπου αναδείχθηκαν σε σπουδαίους οικονομικούς παράγοντες και επιστήμονες. Το 1927 ίδρυσαν στο νότιο τμήμα του Μανχάταν της Ν. Υόρκης, τη μοναδική στο δυτικό ημισφαίριο ελληνική ρωμανιώτικη Συναγωγή, που λειτουργεί μέχρι και σήμερα, καθώς και μια πολύ δραστήρια αδελφότητα, που κατά καιρούς συνδράμει τον ελληνικό και μάλιστα το γιαννιώτικο Εβραϊσμό. Η Kehila Kedosha Janina χτίστηκε από Γιαννιώτες Εβραίους που πήγαν στη Ν. Υόρκη με το μεγάλο μεταναστευτικό κύμα των αρχών του 20ού αιώνα. Ήταν από τους ελάχιστους Εβραίους που είχαν ενσωματωθεί για αιώνες στην τοπική κοινωνία των Ιωαννίνων και μετανάστευσαν στις ΗΠΑ μόνο για λόγους οικονομικούς και όχι διότι υφίσταντο διωγμούς. Τα μέλη της, με καταγωγή τα Ιωάννινα, ανήκαν στο τεράστιο μεταναστευτικό κύμα που έφερε εκατομμύρια Ευρωπαίους στις ΗΠΑ, από το 1900 μέχρι και το 1924. Αναγκάστηκαν να αναζητήσουν ένα καλύτερο μέλλον όχι γιατί διώκονταν, αλλά διότι δεν τα έβγαζαν πέρα οικονομικά. Στις αρχές του 20ού αιώνα, υπολογίζεται ότι μετανάστευσαν οι 2.000 από τους 4.000 Εβραίους των Ιωαννίνων. Όπως και οι Έλληνες, ζούσαν σε μια αγροτική οικονομία με μεγάλες στερήσεις, ανασφάλεια και κακουχίες. Εκτός από τους Γιαννιώτες, ήρθαν στις ΗΠΑ και άλλοι Εβραίοι κυρίως με καταγωγή από περιοχές της Ηπείρου και της Μακεδονίας, που δεν είχαν ακόμα ενσωματωθεί στο ελληνικό κράτος. Οι Ρωμανιώτες της Νέας Υόρκης εγκαταστάθηκαν στο νότιο τμήμα του Μανχάταν μαζί με άλλους Εβραίους και Έλληνες. Εκεί ήρθαν σε επαφή με ομόθρησκους από άλλα μέρη. Ενώ θα μπορούσαν να προσεύχονται σε κάποια από τις δεκάδες συναγωγές που είχαν ιδρύσει οι Ασκενάζι και οι Σεφαρδίτες, προτίμησαν να οικοδομήσουν τη δική τους, ώστε να ακολουθούν το δικό τους τελετουργικό που είχε και την ελληνική γλώσσα.
Η Συναγωγή Καλ Καντός Γιασάν
Σύμφωνα με το ίδιο ρητό τα Γιάννενα είναι πρώτα και στα άρματα. Έτσι οι Εβραίοι των Ιωαννίνων ανταποκρίθηκαν σε όλα τα πολεμικά κελεύσματα της πατρίδας. Δυο από αυτούς έπεσαν υπέρ πατρίδος στη Μάχη του Σαγγάριου κατά τη Μικρασιατική Εκστρατεία, ενώ άλλοι τρεις σκοτώθηκαν στο αλβανικό Μέτωπο. Η Εβραϊκή Κοινότητα Ιωαννίνων ανασυστήθηκε μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, αποτελούμενη πια από πολύ μικρότερο αριθμό μελών. Από ευτυχή συγκυρία διασώθηκε η παλιά Συναγωγή Καλ Καντός Γιασάν, ή αλλιώς Μέσα Συναγώι, που βρίσκεται μέσα στο Κάστρο της πόλης. Η Συναγωγή αυτή, που χτίστηκε στα 1826, είναι το μεγαλύτερο και το ωραιότερο από τα σωζόμενα θρησκευτικά κτίρια των Ελλήνων Εβραίων. Λόγω έλλειψης μόνιμου ραβίνου, η Συναγωγή λειτουργεί μόνο στις μεγάλες γιορτές. Η κοινότητα διατηρεί επίσης δυο πολυκατοικίες χτισμένες στο χώρο της άλλοτε Νέας Συναγωγής και του Αρρεναγωγείου της Alliance, που καταστράφηκε από τους Γερμανούς, και σε αυτές κατοικεί η πλειονότητα των μελών της. Διατηρεί επίσης ιδιόκτητο εβραϊκό νεκροταφείο.
Τα Γιάννενα, η πρωτεύουσα της Ηπείρου, είναι και η «πρωτεύουσα» του ρωμανιώτικου Εβραϊσμού, δηλαδή κέντρο του ελληνόφωνου εβραϊκού κόσμου, που οι ρίζες του χάνονται στα βάθη του χρόνο, φτάνοντας ως την αρχαιοελληνική περίοδο. Η Εβραϊκή Κοινότητα των Ιωαννίνων είναι σήμερα η μόνη ρωμανιώτικη κοινότητα στην Ελλάδα. Ρωμανιώτες ονομάστηκαν στη βυζαντινή εποχή οι Εβραίοι που εγκαταστάθηκαν στον ελλαδικό χώρο κατά την ελληνιστική εποχή. Οι Ρωμανιώτες διαφέρουν ιστορικά, γλωσσικά, αλλά και πολιτιστικά και μέχρι ενός σημείου και λειτουργικά από τους Σεφαρδίτες. Στα Γιάννενα ζούσαν στις αρχές του 20ου αιώνα 4.000 Εβραίοι, ενώ μέχρι τις παραμονές του Διωγμού η Εβραϊκή Κοινότητα της πόλης αριθμούσε 2.000 μέλη. Οι Εβραίοι των Ιωαννίνων, μάλιστα, αποτέλεσαν τον πρώτο πυρήνα της Εβραϊκής Κοινότητας της Αθήνας, της οποίας άλλωστε η παλιά Συναγωγή ονομάζεται «Γιαννιώτικη». Οι ιστορικοί Ιωσήφ Νεχαμά και Νίκος Βέης χρονολόγησαν την πρώτη εβραϊκή παρουσία στην Ήπειρο στα χρόνια του Μ. Αλεξάνδρου, ο οποίος σύμφωνα και με την παράδοση έφερε εκεί Εβραίους από την Παλαιστίνη. Κατά μια δεύτερη εκδοχή, μετά την καταστροφή του Β' Ναού της Ιερουσαλήμ, οι Ρωμαίοι συνέλαβαν αιχμαλώτους Εβραίους και τους μετέφεραν στη Ρώμη. Όταν το καράβι τους προσάραξε κοντά στην Πάργα, οι ναυαγοί Εβραίοι εγκαταστάθηκαν στην Ήπειρο. Το πιθανότερο, ιστορικά, είναι ότι η Εβραϊκή Κοινότητα Ιωαννίνων σχηματίστηκε μετά τον 8ο αιώνα, από μετοίκους από τη Νικόπολη της Ηπείρου. Άλλωστε την περίοδο εκείνη τα Γιάννενα άρχισαν να αποκτούν κάποια σπουδαιότητα ως αστικό κέντρο. Από τότε, οι Εβραίοι κατοικούν συνεχώς στην πόλη, διατηρώντας μια δική τους παράδοση, με ιδιαίτερα ήθη και έθιμα και λειτουργικό τυπικό. Χώρος εγκατάστασης των Εβραίων των Ιωαννίνων ήταν η περιοχή μέσα στο Κάστρο της πόλης, αλλά και η οδός Γιοσέφ Ελιγιά (άλλοτε Μαξ Νορντάου, οι Γιαννιώτες την έλεγαν Μεγάλη Ρούγα), που βρισκόταν η «καρδιά» της Εβραϊκής Κοινότητας, η οδός Κουντουριώτη καθώς και η συνοικία Λειβαδιώτη. Αρκετά παλιά εβραϊκά σπίτια διασώζονται σήμερα και είναι μνημεία αρχιτεκτονικής κληρονομιάς της πόλης, όπως ο δυο οικίες Λεβή, οι οικίες Μορδ. Ραφαήλ και Μωυσή, αλλά και πολλά γραφικά λαϊκά σπίτια.
Γερμανική κατοχή-Ολοκαύτωμα
Οι Εβραίοι των Ιωαννίνων πλήρωσαν βαρύ φόρο αίματος στο Ολοκαύτωμα. Στις 25 Μαρτίου 1944, οι ναζί συνέλαβαν 1.850 άτομα που τα μετέφεραν στο συγκρότημα Auschwitz-Birkenau, από όπου επέστρεψαν μόνο 163. Σήμερα η Κοινότητα αποτελείται από 53 άτομα. Τα Γιάννενα, σύμφωνα με τοπικό ρητό, ήταν πρώτα στα γράμματα. Έτσι και από την Εβραϊκή Κοινότητα της πόλης αναδείχτηκαν πνευματικές προσωπικότητες. Ανάμεσά τους ξεχώρισαν οι εκλεκτοί ραβίνοι και μελετητές της Βίβλου Σαμουήλ Δαυίδ και «Αχάμ» Νταβός, αλλά και ο μεγάλος ποιητής Γιοσέφ Ελιγιά. Φημισμένα ήταν και τα εβραϊκά σχολεία της πόλης, που λειτουργούσαν υπό την εποπτεία της Alliance. Τα Γιάννενα, επίσης κατά το παραπάνω ρητό, φημίζονταν ως πρώτα και στα «γρόσια», λόγω της οικονομικής τους ανάπτυξης και των πολλών εύπορων κατοίκων τους. Στους τελευταίους συγκαταλέγονταν και μέλη της Εβραϊκής Κοινότητας, όπως ο Δαβιτζών Λεβή και ο Αβραάμ Γκανής, που έδρασαν στην πόλη στις αρχές του 20ου αιώνα, ενώ πολλοί σύγχρονοι Ελληνοεβραίοι μεγαλοεπιχειρηματίες έχουν γιαννιώτικη καταγωγή.
Ρωμανιώτικη Συναγωγή στο Μανχάταν
Πολλοί Γιαννιώτες Εβραίοι μετανάστευσαν στην Αμερική, όπου αναδείχθηκαν σε σπουδαίους οικονομικούς παράγοντες και επιστήμονες. Το 1927 ίδρυσαν στο νότιο τμήμα του Μανχάταν της Ν. Υόρκης, τη μοναδική στο δυτικό ημισφαίριο ελληνική ρωμανιώτικη Συναγωγή, που λειτουργεί μέχρι και σήμερα, καθώς και μια πολύ δραστήρια αδελφότητα, που κατά καιρούς συνδράμει τον ελληνικό και μάλιστα το γιαννιώτικο Εβραϊσμό. Η Kehila Kedosha Janina χτίστηκε από Γιαννιώτες Εβραίους που πήγαν στη Ν. Υόρκη με το μεγάλο μεταναστευτικό κύμα των αρχών του 20ού αιώνα. Ήταν από τους ελάχιστους Εβραίους που είχαν ενσωματωθεί για αιώνες στην τοπική κοινωνία των Ιωαννίνων και μετανάστευσαν στις ΗΠΑ μόνο για λόγους οικονομικούς και όχι διότι υφίσταντο διωγμούς. Τα μέλη της, με καταγωγή τα Ιωάννινα, ανήκαν στο τεράστιο μεταναστευτικό κύμα που έφερε εκατομμύρια Ευρωπαίους στις ΗΠΑ, από το 1900 μέχρι και το 1924. Αναγκάστηκαν να αναζητήσουν ένα καλύτερο μέλλον όχι γιατί διώκονταν, αλλά διότι δεν τα έβγαζαν πέρα οικονομικά. Στις αρχές του 20ού αιώνα, υπολογίζεται ότι μετανάστευσαν οι 2.000 από τους 4.000 Εβραίους των Ιωαννίνων. Όπως και οι Έλληνες, ζούσαν σε μια αγροτική οικονομία με μεγάλες στερήσεις, ανασφάλεια και κακουχίες. Εκτός από τους Γιαννιώτες, ήρθαν στις ΗΠΑ και άλλοι Εβραίοι κυρίως με καταγωγή από περιοχές της Ηπείρου και της Μακεδονίας, που δεν είχαν ακόμα ενσωματωθεί στο ελληνικό κράτος. Οι Ρωμανιώτες της Νέας Υόρκης εγκαταστάθηκαν στο νότιο τμήμα του Μανχάταν μαζί με άλλους Εβραίους και Έλληνες. Εκεί ήρθαν σε επαφή με ομόθρησκους από άλλα μέρη. Ενώ θα μπορούσαν να προσεύχονται σε κάποια από τις δεκάδες συναγωγές που είχαν ιδρύσει οι Ασκενάζι και οι Σεφαρδίτες, προτίμησαν να οικοδομήσουν τη δική τους, ώστε να ακολουθούν το δικό τους τελετουργικό που είχε και την ελληνική γλώσσα.
Η Συναγωγή Καλ Καντός Γιασάν
Σύμφωνα με το ίδιο ρητό τα Γιάννενα είναι πρώτα και στα άρματα. Έτσι οι Εβραίοι των Ιωαννίνων ανταποκρίθηκαν σε όλα τα πολεμικά κελεύσματα της πατρίδας. Δυο από αυτούς έπεσαν υπέρ πατρίδος στη Μάχη του Σαγγάριου κατά τη Μικρασιατική Εκστρατεία, ενώ άλλοι τρεις σκοτώθηκαν στο αλβανικό Μέτωπο. Η Εβραϊκή Κοινότητα Ιωαννίνων ανασυστήθηκε μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, αποτελούμενη πια από πολύ μικρότερο αριθμό μελών. Από ευτυχή συγκυρία διασώθηκε η παλιά Συναγωγή Καλ Καντός Γιασάν, ή αλλιώς Μέσα Συναγώι, που βρίσκεται μέσα στο Κάστρο της πόλης. Η Συναγωγή αυτή, που χτίστηκε στα 1826, είναι το μεγαλύτερο και το ωραιότερο από τα σωζόμενα θρησκευτικά κτίρια των Ελλήνων Εβραίων. Λόγω έλλειψης μόνιμου ραβίνου, η Συναγωγή λειτουργεί μόνο στις μεγάλες γιορτές. Η κοινότητα διατηρεί επίσης δυο πολυκατοικίες χτισμένες στο χώρο της άλλοτε Νέας Συναγωγής και του Αρρεναγωγείου της Alliance, που καταστράφηκε από τους Γερμανούς, και σε αυτές κατοικεί η πλειονότητα των μελών της. Διατηρεί επίσης ιδιόκτητο εβραϊκό νεκροταφείο.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου