Yerushalayim shel zahav - Το ιστορικό ενός τραγουδιού

Όλα άρχισαν, όταν η Naomi Shemer προσκλήθηκε, μαζί με άλλους 4 συναδέλφους της, να συνθέσουν ένα τραγούδι για το β' μέρος του Ισραηλινού Φεστιβάλ Τραγουδιού, του 1967, στη διάρκεια του οποίου θα μετρούνταν οι ψήφοι των διαγωνιζόμενων τραγουδιών (που είχαν ακουστεί στο α' μέρος του Φεστιβάλ). Το Φεστιβάλ αυτό εγκαινιάστηκε στις αρχές της δεκαετίας του ’60, από την Εθνική Ραδιοφωνία, Kol Yisrael (Φωνή του Ισραήλ), έλαβε χώρα στο Binyanei ha-Umma, και μεταδόθηκε στο ραδιόφωνο σαν το κύριο πρόγραμμα την Ημέρα της Ανεξαρτησίας του Ισραήλ (Η τηλεόραση έφτασε στο Ισραήλ προς το τέλος της δεκαετίας του ’60).
Ο τότε δήμαρχος της Ιερουσαλήμ, Teddy Kollek, είχε ζητήσει τα τραγούδια που θα εκτελούνταν την Ημέρα της Ανεξαρτησίας του 1967 (15 Μαΐου), να έχουν σχέση με την Ιερουσαλήμ. Ο παραγωγός του Φεστιβάλ, Gil Aldema, είχε ψάξει τα αρχεία του Kol Yisrael και δε βρήκε πάνω από 6 εγγραφές τραγουδιών σχετικά με την Ιερουσαλήμ, γραμμένα από Ισραηλινούς ποιητές και συνθέτες από την αρχή του αιώνα. Κανένα από τα τραγούδια που είχαν γραφτεί μετά την ίδρυση του κράτους δεν ανέφερε ότι η πόλη ήταν χωρισμένη κι ότι οι Ιουδαίοι δεν μπορούσαν να πλησιάσουν το Kotel (το Τείχος των Δακρύων).
Οι 4 συνάδελφοι της Shemer τρομοκρατήθηκαν και αρνήθηκαν να συμμορφωθούν με το αίτημα να συνθέσουν ένα τραγούδι με το προτεινόμενο θέμα. Και η ίδια, επίσης, ξαφνιάστηκε με την προοπτική, αλλά παρόλα αυτά συμφώνησε. Η Shemer είχε μια ιδιαίτερα στενή σχέση με την Ιερουσαλήμ. Είχε τελειώσει εκεί τη Μουσική Ακαδημία και εκεί γέννησε την κόρη της. Συνήθιζε να περνά ένα διάστημα κάθε καλοκαίρι στην πόλη με φίλους. Ταξίδευε στην πόλη για να εμπνέεται. Έκανε μια συνειδητή προσπάθεια για λίγο χρονικό διάστημα να συνθέσει ένα τέτοιο τραγούδι, αλλά χωρίς όφελος.[1] Μετά τηλεφώνησε στον Aldema, ζητώντας του να την απαλλάξει από την υποχρέωση. Αυτός της είπε να συνθέσει ένα τραγούδι, αλλά εισηγήθηκε να μην έχει καμιά σχέση με την Ιερουσαλήμ. Στους συνεργάτες του στο γραφείο είπε: «Τώρα θα γράψει για την Ιερουσαλήμ». Τη νύχτα εκείνη γεννήθηκε το τραγούδι «Yerushalayim shel zahav».
Μου ήρθε στο νου, η ιστορία στο Ταλμούδ[2] σχετικά με τον Rabbi Akiva, που κοιμήθηκε με τη γυναίκα του σ’ έναν αχυρώνα, αφού ο πατέρας της την αποκήρυξε από την περιουσία του, και της υποσχέθηκε ότι αν είχε τα μέσα θα της έδινε μια «Yerushalayim shel zahav». «Πρέπει να θυμηθούμε ότι την εποχή εκείνη η Ιερουσαλήμ ήταν γκρίζα κι όχι χρυσή», είπε η Shemer. «Γι’ αυτό αναρωτήθηκα: Είσαι σίγουρη, ‘σελ ζαχάβ’; Και κάτι μέσα μου απάντησε: Ναι, πράγματι, ‘shel zahav’». Ο όρος «Yerushalayim shel zahav» είχε χρησιμοποιηθεί και στα γραπτά διαφόρων ποιητών, λίγο πριν η Shemer συνθέσει το τραγούδι της. Ήταν νύχτα όταν κάθισε να γράψει τα λόγια και τη μελωδία. Την άλλη μέρα έφερε το τραγούδι στο Kol Yisrael. Ο Aldema συγκινήθηκε πολύ από αυτό.[3]
Η πρώτη εκδοχή του τραγουδιού περιλάμβανε μόνο την πρώτη και την τρίτη στροφή. Όταν έπαιξε το τραγούδι στη Rikvah Michaeli, αυτή την ρώτησε: «Και τι γίνεται με την Παλαιά Πόλη;» Η Shemer είπε ότι είχε ήδη αναφερθεί στην Παλαιά Πόλη με τα λόγια «U-ve-libbah homah» («και στην καρδιά της ένα τείχος»). Η Michaeli της απάντησε ότι ο πατέρας της είχε γεννηθεί στην Παλαιά Πόλη και την ονειρευόταν κάθε νύχτα. Η Shemer τότε συνέθεσε τη δεύτερη στροφή που αρχίζει «Eikhah yavshu borot ha-mayim». Σ’ αυτήν θρηνούσε το γεγονός ότι η αγορά ήταν άδεια, ότι δε σύχναζαν επισκέπτες στο Όρος του Ναού, κι ότι κανείς δεν κατέβαινε στη Νεκρά Θάλασσα από το δρόμο της Ιεριχώ. Η Shemer εξήγησε ότι όταν έγραφε αυτή τη στροφή είδε μπροστά στα μάτια της 2.000 χρόνια καταστροφής και όχι 19 χρόνια που είχαν περάσει από την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ.
Στη Shuli Natan, μια γυναίκα στρατιώτης, ζητήθηκε να τραγουδήσει το τραγούδι στο Φεστιβάλ. Στο στρατό ήταν δασκάλα των Εβραϊκών για μετανάστριες. Συγχρόνως, τραγουδούσε και λαϊκά τραγούδια. Εμφανιζόταν σ’ ένα ραδιοφωνικό πρόγραμμα που παρουσίαζε νεαρά ταλέντα. Η Naomi Shemer έτυχε να ανοίξει το ράδιο και την άκουσε να τραγουδάει. Ήταν λίγο μετά που είχε γράψει το «Yerushalayim shel zahav» και συζητούσε για το ποιος θα το τραγουδούσε. Καθώς άκουσε τη Natan να τραγουδάει, αποφάσισε ότι αυτή θα ήταν. Όταν πλησίασε τους παραγωγούς του Φεστιβάλ Τραγουδιού της είπαν ότι αυτό ήταν αδύνατο, αφού η Natan ήταν ερασιτέχνης. Μια φίλη της Shemer της είπε ότι αν πίστευε στη Natan θα έπρεπε να επιμείνει. Και επέμεινε. Τους ενημέρωσε ότι αν δεν άφηναν τη Natan να τραγουδήσει, δε θα συμφωνούσε να τραγουδηθεί αυτό το τραγούδι. Η ίδια η Natan αρχικά ήταν κάπως διστακτική στο να δεχτεί να αναλάβει το εγχείρημα.Το τραγούδι έγινε αμέσως επιτυχία κι άγγιξε τις καρδιές πολλών. Όταν απονεμήθηκε το πρώτο βραβείο, ο κόσμος φώναζε ότι ήθελε ξανά να ακούσει το «Yerushalayim shel zahav» κι ο Teddy Kollek της ζήτησε να το εκτελέσει ακόμα μια φορά.Ο αρχηγός του Γενικού Επιτελείου, ο Yitzhak Rabin, που ήταν παρών στο Φεστιβάλ, έμαθε ότι ο Nasser είχε κηρύξει το κλείσιμο των Στενών του Tiran, και βιάστηκε να εγκαταλείψει το κτίριο.[4] Η στρατιωτική κατάσταση με την Αίγυπτο είχε προκαλέσει πολλή ένταση στο κοινό. «Όταν τραγουδούσα το τραγούδι, αυτό έσπασε κατά κάποιο τρόπο την ένταση και το κοινό τραγουδούσε την επωδό μαζί μου», αναπολεί η Natan. Μερικές μέρες αργότερα ο στρατός άρχισε να κινητοποιεί τις εφεδρείες του και το τραγούδι βοηθούσε στο να ενθαρρύνει τους στρατιώτες.Ο Πόλεμος των Έξι Ημερών ξέσπασε τη Δευτέρα, 5 Ιουνίου του 1967. Η Παλαιά Πόλη της Ιερουσαλήμ καταλήφθηκε από τις Ισραηλινές Ένοπλες Δυνάμεις στις 7 Ιουνίου. Όταν ξέσπασε ο πόλεμος και η Ιερουσαλήμ ελευθερώθηκε το «Yerushalayim shel zahav» έγινε αμέσως ένας ψευτο-ύμνος. Κατά τη διάρκεια της απελευθέρωσης της πόλης, οι στρατιώτες ξέσπασαν τραγουδώντας το «Yerushalayim shel zahav» στο Τείχος των Δακρύων. Ο τηλεοπτικός παραγωγός Yossi Ronen, που την εποχή εκείνη έκανε ρεπορτάζ από το μέτωπο, σημείωνε ότι «ο ενθουσιασμός έφτανε στο κατακόρυφο». Ο Rabbi Shlomo Goren, ο αρχιραβίνος των Ισραηλινών Ενόπλων Δυνάμεων, φύσηξε το σοφάρ και απάγγειλε προσευχές. «Οι αλεξιπτωτιστές ξέσπασαν σε τραγούδια κι εγώ ξέχασα το ρόλο μου ως ένας ‘αντικειμενικός ρεπόρτερ’ και ενώθηκα μαζί τους τραγουδώντας το ‘Yerushalayim shel zahav’». Η Shemer και η Natan ταξίδεψαν προς τα νότια και μαζί προσπάθησαν να υψώσουν το ηθικό των στρατιωτών. Η Shemer άκουσε κι αυτή τις φωνές αυτές κι έγραψε την τελευταία στροφή στο El-Arish, τη μέρα που η Παλαιά Πόλη της Ιερουσαλήμ απελευθερώθηκε, και την τραγούδησε το ίδιο βράδυ μπροστά σε στρατιώτες. Στη στροφή αυτή εξέφραζε τις αλλαγές που έλαβαν χώρα στην πόλη με την ενοποίηση και των δυο τμημάτων της, και σχετίζεται άμεσα με τη δεύτερη στροφή.Μερικούς μήνες μετά τον Πόλεμο των Έξι Ημερών, ο συγγραφέας Amos Oz την κριτίκαρε στην καθημερινή εφημερίδα Davar για τους διαρθρωτικούς βερμπαλισμούς στην επιπλέον στροφή, υποστηρίζοντας ότι η αγορά δεν ήταν άδεια, αλλά γεμάτη από Άραβες. Και το ίδιο ίσχυε με το Όρος του Ναού και το δρόμο προς την Ιεριχώ. Η Naomi Shemer διαφώνησε με τη θέση του, και μίλησε καθαρά για τη χρονική στιγμή της κατηγορίας, δηλώνοντας ότι το τραγούδι είχε αποκτήσει αμέσως δημοτικότητα, και τότε δεν ακούστηκαν διαμαρτυρίες. Είκοσι χρόνια μετά το συμβάν και μετά από πολλή σκέψη, η Shemer επανέλαβε την άποψή της σ’ ένα παράρτημα εφημερίδας που τιμούσε τα είκοσι χρόνια από την επανένωση της πόλης: «Η Ιερουσαλήμ χωρίς Ιουδαίους ήταν σε πένθος και σε ερείπια, και η Γη του Ισραήλ χωρίς Ιουδαίους ήταν σε ερήμωση».Το τραγούδι συνέχισε να εγείρει πολιτική διαμάχη, κάτι που συνεχίστηκε μέχρι σήμερα. Κατά ειρωνικό τρόπο, ένα μέλος της Knesset (Κοινοβούλιο), ο Uri Avneri, ήταν αυτός που το 1967 κατέθεσε ένα νομοσχέδιο για να κάνει το «Yerushalayim shel zahav» εθνικό ύμνο, σε αντικατάσταση του Εθνικού Ύμνου «ha-tikva». Ο Avneri συναντήθηκε με τη Shemer και προσπάθησε να της εξηγήσει τη σπουδαιότητά του. Αυτή το βρήκε διασκεδαστικό. «Μου αρέσει η ha-tikva» είπε «και δεν μπορεί να αντικατασταθεί». Το νομοσχέδιο ποτέ δεν πήγε προς συζήτηση στην επιτροπή της Βουλής.
Το «Yerushalayim shel zahav» εκλέχτηκε ως το «Τραγούδι της χρονιάς», και η Natan κέρδισε το βραβείο «Kinnor David». Η Shemer και η Natan ταξίδεψαν σε όλο τον κόσμο εκτελώντας και προωθώντας το τραγούδι. Το «Yerushalayim shel zahav» έχει τη θέση ενός κλασικού τραγουδιού, και θεωρείται σαν δεύτερος Εθνικός Ύμνος μετά το «ha-tikva». Έχει μεταφραστεί σε δεκάδες γλώσσες και έχει εκτελεστεί από πολλούς. Το τραγούδι έφτασε να θεωρείται εθνικό σύμβολο. Έχει συμπεριληφθεί σε ταινίες και έχει πάρει προεξέχουσα θέση στα εθνικά γεγονότα.Το «Yerushalayim shel zahav» επιλέχτηκε στην 50η επέτειο της Ημέρας της Ανεξαρτησίας του Ισραήλ που γιορτάστηκε το 1998, ως «Τραγούδι του Ιωβηλαίου». Σε μια ανασκόπηση που διεξήγαγαν μαζί ο ραδιοφωνικός σταθμός Reshet Gimmel, ο τηλεοπτικός σταθμός Channel One και η καθημερινή εφημερίδα Yediot Aharonot, το τραγούδι επιλέχθηκε ως το πιο δημοφιλές στα πρώτα 50 χρόνια του Ισραήλ. Όταν τα 10 πρώτα τραγούδια ανακοινώθηκαν, η Shemer εμφανίστηκε στην τηλεόραση και έπαιξε το τραγούδι. Στα τραγούδια που έγιναν επιτυχίες σημαδεύοντας την 40η επέτειο του κράτους στο Reshet Gimmel, επιλέχθηκε ως το «Τραγούδι του Αιώνα». Το «Yerushalayim shel zahav» περιλήφθηκε στη συλλογή 4 CDs με τα καλύτερα τραγούδια που συμμετείχαν στα 17 Φεστιβάλ Τραγουδιού που έλαβαν χώρα κι η οποία κυκλοφόρησε την άνοιξη του 1999.
Ο εκπαιδευτικός και μελετητής Nathan Greenbaum, που έδειξε τους παραλληλισμούς με κάποια μοτίβα τραγουδιών στις ιουδαϊκές πηγές, εξέφρασε την άποψη, σύμφωνα με την οποία, το «Yerushalayim shel zahav» αξίζει να περιληφθεί στη λειτουργία της συναγωγής.[5] Η Naomi Shemer συνέχισε να εκπληρώνει ένα τρομερό ρόλο στη διαμόρφωση της ισραηλινής μουσικής. Το 1983 έλαβε το ισραηλινό βραβείο που απονέμεται παραδοσιακά την Ημέρα της Ανεξαρτησίας του Ισραήλ, για τη διακεκριμένη της συμβολή στην ισραηλινή μουσική.[6] Πέθανε το 2004, σε ηλικία 74 ετών.
Η Shuli Natan συνέχισε να τραγουδάει και στο Ισραήλ και στο εξωτερικό, και έφτιαχνε άλμπουμ για 10 χρόνια μετά την αρχική της επιτυχία. Μετά γνώρισε και παντρεύτηκε τον Matthew Weiss. Αφού αφιέρωσε περίπου 10 χρόνια για την ανατροφή των παιδιών της, η Natan συνέχισε την καριέρα της στο τραγούδι και από τότε έχει κυκλοφορήσει διάφορα άλμπουμ. Μένει στο Ra’anana μαζί με τον άντρα της και τα 5 παιδιά τους.

από τον Yael Levine

[1] Σύμφωνα με τη Shemer, αυτή ήταν μια περίοδος δύο μηνών.
[2] Βαβυλωνιακό Ταλμούδ, Nedarim 50a. Διάβασε γι’ αυτήν την πηγή με πιο πολλές λεπτομέρειες, όπως και για άλλες πηγές που αναφέρονται στο θέμα, στην ιστοσελίδα: www.jerusalemofgold.co.il/jewishsources.html
[3] Σύμφωνα με τη Shemer, έκλαψε. Κατά τον ίδιο, δεν έκλαψε, αλλά συγκινήθηκε πολύ.
[4] Σύμφωνα με τη Natan, το κοινό ήξερε ήδη την ώρα του Φεστιβάλ ότι ο Nasser είχε κηρύξει το κλείσιμο των Στενών.
[5] Ο Rabbi Yisrael Rosen έγραψε σ’ ένα Dvar Torah για το εβδομαδιαίο τεύχος του be-Hukotai, το 1998, σχετικά με τα λόγια: «Ki shemekh zorev et ha-sefatayim/Ke-neshikat saraf /Im eshkakhekh Yerushalayim/Asher kullah zahav»: Γιατί το όνομά σου ζεματάει τα χείλη/ σαν το φιλί ενός σεράφ/ αν σε ξεχάσω, Ιερουσαλήμ/ που είσαι ολόκληρη από χρυσό, - ο αίνος με τον οποίον καταλήγει η Naomi Shemer. Γράφοντας αυτό, διατήρησε τη φωνή του ουρανού και μια ηχώ των περασμένων γενιών, στα αυτιά των ηρώων των Ενόπλων Δυνάμεων που επέστρεψαν στα ιερά μέρη πριν από 31 χρόνια».
[6] Δες το Παιδαγωγικό Κέντρο της Naomi Shemer: www.jajz-ed.org/100/people/bios/shemer.html

YERUSHALAYIM SHEL ZAHAV (Χρυσή Ιερουσαλήμ)

από τη Naomi Shemer

1) Avir harim, zalul kayayin (Mountain air, clear as Wine) (Βουνίσιος αέρας, καθαρός σαν κρασί)

Ve-rei'ah oranim (and the scent of pines) (και το άρωμα των πεύκων)

Nissa be-ru'ah ha'arbayim (is carried by the twilight breeze) (μεταφέρεται με την αύρα του δειλινού)

Im kol pa'amonim. (along with the sound of bells) (μαζί με τον ήχο των κουδουνιών)

U-ve-tardemat ilan va-even (And in the slumber of tree and stone) (Και στον ύπνο του δέντρου και της πέτρας)

Shvuyah ba-halomah (captured in her dream) (αιχμαλωτισμένη στο όνειρό της)

Ha-ir asher badad yoshevet (is the city that sits solitary) (είναι η πόλη που κάθεται μοναχική)

U-ve-libbah homah. (and deep within her, a wall) (και στην καρδιά της υπάρχει ένα τείχος)

ΕΠΩΔΟΣ

Yerushalayim shel zahav (Jerusalem of gold) (Χρυσή Ιερουσαλήμ)

Ve-shel nehoshet ve-shel or (and of copper and of light) (και χάλκινη και φωτεινή)

Ha-lo le-khol shirayikh (for all your songs) (για όλα τα τραγούδια σου)

Ani kinnor. (δις) (I am a violin) (εγώ είμαι ένα βιολί)

2) Eikhah yavshu borot ha-mayim (How, the water cisterns have dried up) (Πώς ξεράθηκαν οι δεξαμενές νερού)

Kikkar ha-shuk reikah (the marketplace is empty) (η αγορά είναι άδεια)

Ve-ein poked et Har ha-Bayit (and nobody is frequenting the Temple’s Mountain) (κανείς δεν συχνάζει στο Όρος του Ναού)

Ba-ir ha-attikah. (in the old city) (στην Παλαιά Πόλη)

U-va-m'arot asher ba-selah (and in the caves in the rocks) (Και στις σπηλιές στους βράχους)

Meyallelot ruhot (the winds are haunted) (άνεμοι ουρλιάζουν)

Ve-ein yored el Yam ha-Melah (and nobody is descending to the Dead Sea) (και κανείς δε κατεβαίνει στη Νεκρά Θάλασσα)

Be-derekh Yeriho (by way of Jericho) (από το δρόμο της Ιεριχώ)

ΕΠΩΔΟΣ

Yerushalayim shel zahav (Jerusalem of gold) (Χρυσή Ιερουσαλήμ)

Ve-shel nehoshet ve-shel or (and of copper and of light) (και χάλκινη και φωτεινή)

Ha-lo le-khol shirayikh (for all your songs) (για όλα τα τραγούδια σου)

Ani kinnor. (δις) (I am a violin) (εγώ είμαι ένα βιολί)

3) Akh be-vo'i ha-yom la-shir lakh (Yet as I come today to sing to you) (Αλλά καθώς έρχομαι σήμερα να σου τραγουδήσω)

Ve-lakh likshor k'tarim (and to adorn crowns to you) (και να σε στολίσω με στέμματα)

Katonti mi-ze'ir bana'ikh (I am the smallest and youngest of your children) (είμαι ο πιο μικρός από τα νεαρά παιδιά σου)

U-me-aharon ha-meshorerim. (and the last of the poets) (και ο τελευταίος από τους ποιητές)

Ki sh'mekh zorev et ha-s'fatayim (For your name scorches the lips) (γιατί το όνομά σου ζεματάει τα χείλη)

Ke-neshikat saraf (like the kiss of a seraph) (σαν το φιλί ενός σεράφ)

Im eshkakhekh Yerushalayim (if I forget thee, O Jerusalem) (αν σε ξεχάσω, Ιερουσαλήμ)

Asher kullah zahav. (you who are all gold) (εσένα που είσαι όλη χρυσή)

ΕΠΩΔΟΣ

Yerushalayim shel zahav (Jerusalem of gold) (Χρυσή Ιερουσαλήμ)

Ve-shel nehoshet ve-shel or (and of copper and of light) (και χάλκινη και φωτεινή)

Ha-lo le-khol shirayikh (for all your songs) (για όλα τα τραγούδια σου)

Ani kinnor. (δις) (I am a violin) (εγώ είμαι ένα βιολί)

4) Hazarnu el borot ha-mayim (We have returned to the water cisterns) (Επιστρέψαμε στις δεξαμενές νερού)

La-shuk ve-la-kikkar (to the market and to the marketplace) (στην αγορά και στον τόπο της αγοράς)

Shofar kore be-Har ha-Bayit (a ram’s horn calls out of the Temple Mount) (μια σάλπιγγα καλεί από το Όρος του Ναού)

Ba-ir ha-attikah. (in the old city) (στην Παλαιά Πόλη)

U-va-m'arot asher ba-selah (And in the caves in the rocks) (Και στις σπηλιές στους βράχους)

Alfey sh'mashot zorhot (thousand of suns shine) (χιλιάδες ήλιοι λάμπουν)

Nashuv nered el Yam ha-Melah (and we will once again descend to the Dead Sea) (και πάλι θα κατεβαίνουμε στη Ν. Θάλασσα)

Be-derekh Yeriho. (by way of Jericho) (από το δρόμο της Ιεριχώ)

ΕΠΩΔΟΣ

Yerushalayim shel zahav (Jerusalem of gold) (Χρυσή Ιερουσαλήμ)

Ve-shel nehoshet ve-shel or (and of copper and of light) (και χάλκινη και φωτεινή)

Ha-lo le-khol shirayikh (for all your songs) (για όλα τα τραγούδια σου)

Ani kinnor. (δις) (I am a violin) (εγώ είμαι ένα βιολί)